معرفي مزارهای شهر تاريخي يزد

معرفی مزارهای شهر تاریخی یزد

معرفی جاذبه های توریستی استان یزد در یزدفردا (1)

مزار جوی هرهر

علی آبادی :محله جوی هرهر در مجاورت محله سرسنگ واقع شده است. جوی هرهر و قبرستان جوی هرهر در این محله واقع شده است. با توجه به نوشته‌های كتاب جامع مفیدی احتمال می‌رود این محله در قرن دوازدهم هجری شكل گرفته باشد. بر اساس تحقیقات محلی و مراجعه به كتب تاریخی یزد نام این محله تنها در یك مورد در كتاب جامع جعفری آمده است و ظاهراً در دوران گذشته قبرستانی در محله جوی هرهر وجود داشته كه در حال حاضر بخشی از آن تخریب شده و جزء خیابان در آمده است.

امروزه نیز بخشی از این مزار با مساحت تقریبی52 هزار متر مربع باقی مانده است که با احداث خیابان فرعی به دوقسمت تقسیم شده است و باحصارکشی آجری از بقیه محله متمایز گردیده است.

همچنین در بخش انتهای این مزار به مساحت تقریبی 22هزار متر مربع مزار کلیمیان قرار دارد.

آرامگاه ملا اورشرگا و دو پسر او در این مکان وجود دارد . مقبره هاراو اورشرگا در محوطه بزرگي با درختان جوان زيتون و كاج و... قرار دارد.

درحال حاضر سنگ قبرهایی از دوران صفویه به بعد به شکل صندوقی و لوحه ای درآن دیده می شود.

گفتنی است بقایای تعدادی از آرامگاههای خصوصی که بعضی از آنها باشکوه و زیبایی خاصی زینت گردیده وبخشی دیگر تخریب گردیده، هنوز دراین مزار دیده می شود که درحال حاضر 5بنای آن همچنان باقی مانده و بقیه تخریب شده است.

قابل ذکر است قبرستانهای قدیمی که متعلق به چند محله بوده است و دارای وسعت بیشتری نسبت به مزارهای محله ای می باشند علاوه بر عناصر معماری خود(آرامگاههای خصوصی و غسالخانه) آب انباری نیز در آن ساخته می شده که در این مزار هم می توان به آب انبار جوی هرهر اشاره نمود که به استناد از کتیبه سردر آن وارث مرحومین حاجی آقا بابا وحاجی علیرضا و حاجی موسی موازی ده جره آب از قنات پای کوشک ودوجره از آب قنات مریاباد را درسال 1222هجری قمری برآن محله وقف نموده بودند.

آنچه که تا امروز نام این مزار راباقی نگه داشته و مورد احترام خاص مردم می باشد علاوه بر زیارت اهل قبور ، همچنین قبرزنی بنام حاج اشرف آهنگر می باشد که اگرچه متعلق به نیم قرن گذشته است اما هم اکنون نیز تعداد زیادی به زیارت آن می روند.

مزار جوی هرهر
مزار جوی هرهر	مزار جوی هرهر	مزار جوی هرهر
مزار جوی هرهر	مزار جوی هرهر	مزار جوی هرهر
مزار جوی هرهر	مزار جوی هرهر	مزار جوی هرهر

مزار زرندیون

موقعیت مكانی

این زیارتگاه در محلۀ مریم آباد ( مریاباد ) ، بلوار دهه فجر ، کوچه مسجد حضرت رقیه واقع شده است.

منابع تاریخی

بقعه زرندیان بقعه‌ای است قدیمی واقع در حوالی مریاباد مردم آن را مزار امازاده سید نصرا... می‌دانند. در آتشكده یزدان تألیف عبدالحسین آیتی نام آن سید ناصرالدین از اقارب امامزاده جعفر (مدفون در شهر یزد) ذكر شده است و گویند عده‌ای از سادات عریضی در آنجا مدفونند.(1)

محله مریم‌آباد یكی از محلات قدیمی یزد می‌باشد كه در شمال شرقی شهر یزد واقع است كهبنابر ذكر جامع الخیرات (2)و نیز بر اساس اظهارات محمد مفید مستوفی با فقی(3) حومه محسوب می‌گردید در حالی كه امروزه جزء محلات یزد گردیده و فاصله میان شهر و آنجا محسوس نیست. از بناهایی كه باعث شهرت محله مریم‌آباد گردیده بنای زرندیان است در مورد زرندیان می‌توان گفت كه آنها مردمی از توابع پارس بودند كه به خلد‌آباد یزد آمده و در آنجا مقیم شدند و به امر زراعت مشغول شدند و در همین مقام كه امروز در مدفن ایشان است رعایای مریاباد خربزه زرع كرده و حراست و نگهبانی آن را بر عهده ایشان گذاشتند. بر حسب اتفاق شبی درویشی به آنجا آمد و خربزه‌ای طلب كرد و آنها هم با میل و رغبت خربزه‌ای چیده و به درویش دادند. دوریش هم دعایی مشتمل بر خیر و بركت كردو رفت از آن زمان احوال آنها دگرگون شد و دست از امور دنیوی برداشته و به عبادت مشغول شدند و پس از مدتی وفات یافتند و درمقابر مریاباد دفن شدند. مساحت تقریبی این مزار 11هزار متر مربع می باشد. بنای زرندیان بنابر تاریخ مرقوم بركتیبه ضریح چوبی آن از قرن 10 هجری است و بانی آن شمس الدین محمد ابرقویی بوده است و امروزه نیز مزار زرندیان به امامزاده شنبه معروف و مورد احترام مردم می‌باشد. اثر كهنه تاریخدار بقعه ضریحی است چوبی و مشبك 932 هجری كه بر قبر اصلی نصب بوده است كه اكنون آنرا كنار گذارده‌اند و ضریح آهنی تازه‌ای بر جای آن نصب كرده ‌اند اندازه صندوق چوبی قدیم عبارتنداز 133 سانتیمتر بلندی154 سانتیمتر پهنا255 سانتیمتر طول.

بر دوره بالایی صندوق كتیبه‌ای به خط نسخ كنده‌اند به عرض 10 سانتیمتر به این شرح:

...(شكسته و افتاده) ق الحسن المجتبی وصل علی الامام الحق حسین الشهید بكربلاو صل علی امام الحق علی (كذا) سلام الله علیهم اجمعین الطیبین الطاهرین المعصومین المرحومین آل طه و یس الهی بحق هذه الأئمه الهادین للامم ان لاتخیب من توسل فی حاجاته الی هذه الامام الهمام ذی الفضل و الكرم فی سنه رابع وثلثین بفضل اللله الكامل و عوانه الشامل و تمت هذا(كذا) العماره الرفیعه باجتهاد بانی مبانی الخیرات و الحسنات شمس الیدن محمد ابرقویی شكرالله سعید النبی الولی

مزار زرندیون
مزار زرندیون	مزار زرندیون	مزار زرندیون
مزار زرندیون	مزار زرندیون	مزار زرندیون
مزار زرندیون	مزار زرندیون	مزار زرندیون

مزار سید صحرا

مزار سید صحرا از قبرستانهای مشهور یزد ودرمحله ای به همین نام ونزدیك به نصرآباد قرار دارد.وبا توجه به دفن یکی از امامزادگان به نام سیدمراد (سیدصحرا) بدین نام اشتهار یافته است. در این مزار بنای گنبداری مشتمل به سه اطاق است.مولف جامع مفیدی می‌نویسد: سید صحرا در حوالی سرچشمه كثنویه حومه مدفون است واز قرن یازدهم ه. به این مزار معروف گردیده است. داخل این بنای گنبدار صورت دو قبر با ضریح چوبی(صندوق) مشهود است كه قبری در سمت غرب قرار دارد را مربوط به سید صحرا می‌دانند ولی سنگ قبر آن تاریخ ندارد.در این مزار دو سنگ قبر دیگر دیده می‌شود كه یكی از آنها دارای سنگ سیاه كوچك كه قسمت بالای آن مدور است و بر روی آن چنین نوشته شده است: (وفات صید(كذا) صغرای میرعلی اصغر سنه‌‌‌‌‌‌‌‌1102) و دیگری دارای سنگ سبز رنگی است و بر روی آن چنین حك شده است:(تاریخ فوت سعیده صالحه حاجیه مرحوم مغفوره صبیه مرحوم سرور حاجی شمس‌الدین محمد درعشرین شهر ربیع الثانی سنه سادس عشر مائه بعد الف 1116). مساحت تقریبی مزار سیدصحرا 44 هزار مترمربع می باشد.درحال حاضردراین مزار سنگ قبرهایی مربوط به دوران قاجاریه به بعد دیده می شود.

همچنین ازجمله عناصر وابسته به این مزار می توان به 11 اتاق گنبددار بصورت پلان مربع که جهت آرامگاههای خصوصی کاربری داشته و اتاق غسالخانه اشاره نمود.

گفتنی است با توجه به وجود امامزاده سیدصحرا، این مزار از قدیم مورد احترام مردم بوده ومحلات اطراف نیز از جمله کسنویه، نصرآباد و... دراین مزار دفن می گردیدند.

امروزه نیز این مزار از رونق خاصی برخوردار است زیرا مردم علاوه بر زیارت اهل قبور، برای برآوردن حاجات روزهای چهارشنبه ویا بصورت چهل روز مداوم (دراصطلاح عوام چله گذاشته می شود) به زیارت امامزاده پیر مراد می آیند.

قابل ذکراست قبرستانهای قدیمی که متعلق به چند محله بوده است و دارای وسعت بیشتری نسبت به مزارهای محله ای می باشند، علاوه برعناصر معماری خود( آرامگاههای خصوصی، غسالخانه و...)، آب انباری نیز درآن ساخته می شده که دراین مزار هم می توان به آب انبار سیدالصحرا اشاره نمود که به استناد از کتیبه سردر آن در سال 1354هجری قمری برمحله وقف گردیده است.

مزار سید صحرا
مزار سید صحرا	مزار سید صحرا	مزار سید صحرا
مزار سید صحرا	مزار سید صحرا	مزار سید صحرا
مزار سید صحرا 0	مزار سید صحرا	مزار سید صحرا

مزار کثنویه

موقعیت مكانی

این مزار در محله کسنویه جنب بقعه سید کهنو واقع شده است.

منابع تاریخی

محله كثنویه در شمال غربی یزد واقع شده است که از قدیمیترین محلات محسوب می‌گردد. این محله در گذشته از جمله محلات مجاور شهر یزد است كه با توسعه تدریجی شهر یزد اكنون یكی از محلات شهر یزد می‌باشد. بنا به اظهارات جعفری تره‌بار مصرفی شهر یزد قرن نهم از آنجا تأمین می‌شده است و آن ناحیه را باغستان می‌نامیده‌اند. مؤلف تاریخ یزد در خصوص زیبایی و سرسبزی كثنویه می‌نویسد:( باغستان نرسوآباد و ده‌آباد و كثنویه به هم متصل‌اند و باغستیان بسیار و بساتین خرم دارد و میوه بسیار حاصل می‌شود. در این آبادی میرزا معین كه از طرف شاه صفی وزیر بود باغ و عمارتی بنیاد كرد و بعد از عزل وزیر به تصرف شرعی میرزا محمد امین در آمد.(2)

درخصوص مزار کثنویه می توان گفت که این مزار با مساحت تقریبی 13 هزار متر مربع در قلب محله قرار داشته که امروزه نیز تنها قسمتهایی از آن شامل سید کهنو و مزارزنی از خاندان نوربخش وگنبدی معروف به مقبره باقی مانده است.ودربقیه قسمتها مدرسه وحسینیه ساخت ساز گردیده است.

- سنگ قبر مرمری به اندازه 45×50/1 سانتی متر درقبرستان کثنویه درنزدیکی مسجد کسنویه قرار دارد که خوش تراش وخوش خط است و قسمت پائین پای آن شکسته از خط وتراش آن برمی آید که از عصر صفوی است ذکر نام متوفی برآن به خط نسخ چنین نقر شده است :

« وفات سیده عابده صالحه ....... (شکسته ) مرتضی اعظم مجتبی اکرم قطب الاولیاو المتقین سید شمس الحق والدین محمد نوربخش .......» برسطح او اطراف سنگ دوازده امام به خط نسخ خوش نقر کرده اند که به احتمال زیاد مربوط به دختر شمس الدین ابن شاه قوام الدین می باشد .گفتنی است خاندان نور بخش از سادات اهل تصوف بودند که در دوره صفویه شکل گرفتند و گروهی از آنان در یزد مقیم بودند .

مولف جامع مفیدی درذیل سادات نوربخش از سید محمود نور بخش و فرزندانش نام می برد که درمحله اهرستان زندگی می کردند ولی هیچ یک درخصوص دفن این زن درمحله کسنویه سخنی به میان نیاورده اند وبه احتمال زیاد دختر شمس الدین بعداز ازدواج دراین محله سکنی داشته است . سیدجعفر فرزند بزرگ سیدمحمود مورد لطف وتوجه حاکم هرات سلطان حسین میرزا بود که جهت معاش وی نیز هرساله مبلغ پنج هزار دینار کپکی ودوست خروار غله مقرر ساخته بود . فرزند دیگر سید محمود به نام شاه قاسم که در ری به ارشاد می پرداخت مورد توجه خاص شاه اسماعیل صفوی قرار گرفت . بعد از وی اجازه ارشاد به نبیره پسری او شاه قوام الدین بن شاه شمس الدین وبعد شاه بهاءالدوله (فرزند شاه قاسم نور بخش ) و شاه صفی (برادر شاه قوام الدین ) برمسند ارشاد نشستند .

فرزند شاه حسام الدین نوربخش نیز به نام میرزا محمد تقی درسال 1065 هجری به مدت 3 سال به عنوان تیولداری یزد انتخاب شد . وی دو پسر بنام های میرزا شاه حسام الدین و میرزا شاه ناصر به یادگار ماند که درمحله مسعودیه اهرستان در منزل اجدادش روزگار می گذراندند.

مزار خرمشاه

موقعیت مكانی

این مزار در بلوار شهید پاکنژاد جنب حسینیه خرمشاه واقع شده است.

منابع تاریخی

محله خرمشاه از جمله محلات بسیار قدیمی شهر یزد است كه در گذشته جزء محلات مجاور یزد محسوب می‌شده و باگسترش تدریجی شهر اكنون یكی از محلات شهر یزد می‌باشد. این شهر از آبادیهای واقع در سر راه یزد -كرمان است كه در گذشته متصل به شهر بوده و محله زردشتی نشین به شمار می‌رفته است و احتمال می‌رود كه در قرن دهم شكل گرفته باشد. نام این محله در هیچ یك از كتب تاریخی به جزء یادگاریهای یزد ذكر نشده است.

گفتنی است بااحداث خیابان پاکنژاد دردهه های اخیر ، مزار خرمشاه به دوقسمت (درعرض خیابان وروبروی یکدیگر) تقسیم شده ،که با حصارکشی آجری و نصب در مشخص گردیده است. (درورودی این مزار اگرچه از جنس آهن است، اما دربالای در، بصورت قوس هلالی و تزئینات مشبک سازی دیده می شود که از منظر بیرون ، مزار را از دیگر عناصر معماری مجزا می سازد)

مزار خرمشاه از لحاظ قدمت دارای دوقسمت قدیمی و جدید است که به عنوان مزار محله ای امروزه نیز مورد استفاده قرار می گیرد.

مساحت تقریبی یکی از مزارها2700مترمربع ودیگری 4600 مترمربع می باشد.

تنها عناصر وابسته به این مزار ساختمان قدیمی وابسته به آن (غسالخانه) ویک نخل قدیمی می باشد که احتمالا درمراسم های عاشورا مورد استفاده قرار می گرفته و همچنین می توان به یکسری از رواقها و آرامگاههای خصوصی اشاره نمودکه در دوقسمت مزار خرمشاه به چشم می خورد. البته درحال حاضر بخشی جدیدی به عنوان کاربرد حسینیه درحال ساخت و ساز می باشد.

مزار خرمشاه
مزار خرمشاه	مزار خرمشاه	مزار خرمشاه
مزار خرمشاه	مزار خرمشاه	مزار خرمشاه
مزار خرمشاه	مزار خرمشاه	مزار خرمشاه

مزار زنگیان

موقعیت مكانی

مزار زنگیان در انتهای قسمت شمالی شهر یزد ، خیابان آیت اللّه مدنی ، محله رحیم آباد کوچه هفتم واقع شده است .

منابع تاریخی

مزار زنگیان كه امروز به صورت خرابه‌هایی است واقع در انتهای قسمت شمالی شهر بر سرراه رحیم‌آباد كه در اطراف و داخل اتاقهای آن صورت قبوری چند وجود دارد و از قبرستانهای قدیمی یزد بوده است. نام زنگیان در تاریخ یزد و تاریخ جدید یزد دیده نمی‌شود ولی مؤلف جامع مفیدی چندین بار از مزار زنگیان و مدرسه كنار آن و موضع زنگیان یاد می كند كه در زمان اقامت امام علی بن موسی الرضا از یزد شحنه‌ای به نام قطب‌الدین زنگی در آنجا زندگی می‌كرد كه به بیماری برص مبتلا بوده است و هرگاه به حمام می‌رفت آنجا را قرق می‌كرد تا كسی وارد نشود. یكبار به هنگام استحمام درحمام فرط شخصی را دید كه به حمام وارد شد و بدن او را دید و كاسه‌ای آب بر سر او ریخت. پس او بسیار نگران شد كه قصه برص او را به همه خبر دهد اما بعد از مدتی چون به خود نگاه كرد اثری از برص را در خود ندید و چون از حمام بیرون آمد به این مقام زنگیان رسید و همان شخص را كه به حمام آمده بود را دید و دریافت كه او امام بوده. سپس قطب‌الدین زنگی خواسست تا روحش به عالم قدس پروازكند پس چنین شد و در همان محل به خاك سپرده شد. این واقعه در سال 201 هجری اتفاق افتاد و امروزه مزار زنگیان محل اجابت دعا و مدفن رجال و بزرگان شده یكی از كسانیكه در مزار زنگیان مدفون شده مولا شمس الدین محمد شاه حكیم خوشنویس است كه كتبه‌های مسجد جامع و مسجد میرچخماق به خط اوست و به سال 862 فوت و در مزار زنگیان دفن شد(1) این مزار از آثار عمده خواجه معین‌الدین علی میبدی وزیر دوره جهانشاه است(اواسط قرن نهم هجری) و در كتاب جامع مفیدی در این باره چنین آمده است:"خواجه معین‌الدین دستور مكرم مزار زنگیان مدرسه جنب آن نمود"(2)

اطلاع بعدی مؤلف جامع مفیدی به دست می‌دهد عبارت است ازاینكه در سال 1079 به اتفاق مولانا محمد تقی بن مولانا محمد مقیم در" دهلیز مزار سنگی بزرگ تقریباً به وزن 50 من دید كه بر بالای تختگاه گذاشته و اثر پنجه دست راست و پنجه و ساعد دست چپ بر آن نقش بسته. چون ملاحظه نمودند آن علامت به دستیاری كلنگ و تیشه نبود... ضعیف جمعی را طلب داشته سنگ مزبور را در دیوار در مزار رو بر قبله نصب ساخت و دری بدانجا به كار گذاشت تا آن نشان در روزگاران باقی بماند"كه از این سنگ قبر اكنون اثری وجود ندارد.(1
مزار خیر آباد و عیش آباد

این محله در جاده قدیم یزد- تفت و در مجاورت محله خیرآباد قرار گرفته است. این محله از محلات متصل به شهر است مورخان محلی یزد سخنی از محله مذكور به میان نیاورده‌اند.

مزار عیش آباد نیز بامساحت تقریبی 5/3 هکتار در مجاورت میدان ابوالفضل فعلی قرار دارد که با حصار آجری ویک درفلزی به ارتفاع تقریبی 10متر مشخص شده است (درورودی این مزار اگرچه از جنس آهن است، اما دربالای در، بصورت قوس هلالی و تزئینات مشبک سازی دیده می شود که از منظر بیرون ، مزار را از دیگر عناصر معماری مجزا می سازد) درحال حاضر این مزار،به عنوان مزار سه محله عیش آباد، خیرآباد واهرستان مورد استفاده قرار می گیرد. در خصوص قدمت این مزار درهیچ یک از منابع ذکری به میان نیامده است. ولی با توجه به وجود سنگ قبرهایی مربوط به اواخر قاجار و پهلوی ، به نظر می رسد به عنوان یک مزار محله ای در قدیم استفاده می شده که همچنان نیز کاربرد خود را حفظ نموده است.

تنها عناصر معماری که در این مزار در دهه های اخیر در جبهه شمال شرقی وغربی دیده می شود،یکسری از رواقهایی هستندکه به عنوان دفتر اداری این مزار مورد استفاده قرار می گیرد

مزار خیر آباد و عیش آباد
مزار خیر آباد و عیش آباد	مزار خیر آباد و عیش آباد	مزار خیر آباد و عیش آباد
مزار خیر آباد و عیش آباد	مزار خیر آباد و عیش آباد	مزار خیر آباد و عیش آباد
مزار خیر آباد و عیش آباد	مزار خیر آباد و عیش آباد	مزار خیر آباد و عیش آباد 0

مزار رحمت آباد

مزار رحمت آباد که به مزار شهدا معروف می باشد درمحله ای به همین نام و درفاصله 9 کیلومتری شرق یزد قرار دارد.ایرج افشار درکتاب خود آورده: «رحمت آباد از آبادیهایی است که اعیان وتجار شهردرآن باغهای وسیع و آباد داشتند و طبق کتیبه سردر قلعه آن ، حاجی ابوالقاسم رشتی بانی آن بوده است»(ایرج افشار، یادگارهای یزد،ص84)

مساحت تقریبی این مزار 9هزار متر مربع می باشد که در حال حاضر از دو بخش قدیم و جدید تشکیل می شود به گفته معتمدین و سالخوردگان محل،درنیم قرن گذشته قبرستان قدیمی مسطح و بالاتر آمده و دوباره تدفین صورت گرفته است. تنها در انتهای آن در فلزی بر قسمت قدیمی مزار نصب می باشد که متأسفانه هیچ سنگ قبری در آن یافت نمی شود وامروزه تنها پخت و پز در مراسم های مذهبی مورد استفاده قرار می گیرد.

مزار رحمت آباد
مزار رحمت آباد	مزار رحمت آباد	مزار رحمت آباد
مزار رحمت آباد	مزار رحمت آباد	مزار رحمت آباد
مزار رحمت آباد	مزار رحمت آباد	مزار رحمت آباد

مزار سرچم

محله سرچم در قرن نهم از مواضع شهر و نزدیك به دروازه كوشكنو بوده ومقابر سرچم در آن قرن ازمزارهای قدیم شمرده می‌شده است(با مساحت تقریبی 9هزار متر مربع) به طوریكه امروزه در مسجد كنونی سرچم دو سنگ قبر از قرن پنجم هجری دیده می‌شود كه صحت گفته‌های فوق را تأیید می‌كند بدین مضمون:

سنگ قبر مورخ475 به اندازه27×41 سانتمتر كه آیات و عبارت مذكور در ذیل بر آن نقل شده است حاشیه: بسم الله الرحمن الرحیم. كل من علیها فان و یبقی وجه ربك ذوالجلال و الااكرام متن: هذا قبر ابراهیم بن عبدالرحمن..... بن سهلان من ..... سنه خمس وسبعین و اربعمائه

سنگ قبری به همان اسلوب سنگ اول و به اندازه 39×62 سانتمتر كه حاشیه اول به علت سائیدگی قابل قرائت نیست.

حاشیه دوم: بسم الله الرحمن الرحیم. شهدا ... انه لا اله الا هو و الملئكه و اولوالعلم قائما بالقسط لا اله الا هو العزیز الحكیم.

پیشانی: لا اله الا ا... محمد رسول ا... .

متن: هذا قبر ... رجب ..... اربع مائه. و قسمت زیر هم كه خوانده نمی‌شود.(1)

كه نزدیك به شش‌هزار نفر در قضیه دربندان پسر ابوسعید طبسی در آنجا به خاك سپرده شده اند.(2) در این حادثه پسر ابوسعید طبسی سلطان محمد كه حاكم این شهر بود به مدت چهار ماه شهر یزد را به محاصره در آورد. در طی محاصره ، در شهر قحطی آمد و قریب به شش‌هزار نفر از گرسنگی جان باختند.(3) مردم كه از دفن این تعداد عاجز مانده بودند همه را در مدرسه دو منار جمع كرده و چون دروازه شهر باز شد باغی خریدند و این شش‌هزار نفر را در دو قبر دفن كردند و این زمین را امیر اسكندر هندو بنا كرد كه بعد از حادثه دربندان محصل مال آنجا بود و آن مردگان را دفن كرد.(4) بنابراین مزار به عنوان مقابر اسکندریه نیز شهرت داشته است. علت اینكه به این محله سرچم گفته می‌شود این است كه در سال 673 بر اثر وقوع سیل محلات مریم‌آباد یرسنگ و بخشهایی از محله یعقوبی و سلغرآباد تخریب گردید و صدمات زیادی به مردم این محلات وارد كرد عموم مردم از خرد و كلان بر سر بلندی تجمع كردند و پس از پایان یافتن سیل كم كم به احداث ساختمانهای جدید پرداختند و بدین مناسبت در ابتدا به آن مكان سرجمع می‌گفتند و بعدها به سرچم معروف شد(5).

مولف جامع مفیدی این مزار را نیز محل دفن «سید سرچم»و «سیدخمیر» ذکر کرده است و آورده کهسیدسرچم از سادات مورد احترام مردم بود که در سال 856 هجری در محله سرچم نزدیک برج اولیاء دفن گردیده است.

همچنین در ذیل معرفی سیدحسین گلسرخ وپیرخمیرآورده که این سیددرمحله سرچم مغازه نانوایی داشته که امروزه نیزقسمتهایی از خانقاه پیر خمیر ( از مریدان سیدگلسرخ) باقی مانده است

مزار کوچه بیوک

موقعیت مكانی

این مزار در محله کوچه بیوک پشت پارک شهدای کوچه بیوک واقع شده است.

منابع تاریخی

محله كوچه بیوك از محلات قدیمی شهر یزد می‌باشد كه در مجاورت محله سردوراه واقع می‌باشد. با توجه به گزارشات مورخان محلی یزد احتمالاً این محله در قرن هشتم شكل گرفته است. در مورد مزار كوچه بیوك در هیچكدام از منابع تاریخی اطلاعات تاریخی در دست نیست.

ولی آنچه مسلم است این مزار با مساحت تقریبی 24هزار متر مربع از یک قرن گذشته تا امروز به عنوان یک مزار محله ای مورد استفاده قرار می گرفته است.

مزار كوچه بیوك
مزار كوچه بیوك	مزار كوچه بیوك	مزار كوچه بیوك
مزار كوچه بیوك	مزار كوچه بیوك	مزار كوچه بیوك
مزار كوچه بیوك	مزار كوچه بیوك	مزار كوچه بیوك

مزار باغ علاء
باغ علاء از جمله احداثات اوایل اسلام می باشد درزمان حکومت بنی امیه « ابوالعلاطوقی» معلم عبدالملک مروان به عنوان حاکم یزد فرستاده شد و درمکانی که به « بایله » نام داشت به احداث باغی پرداخت که به« باغ علا» معروف گردید .

اما امروزه هیچ نشانی از مکان احتمالی آن نیز وجود ندارد بنابراین نمی توان مکان این باغ را مشخص نمود.

درتمام کتب تواریخ محلی از مزاری دراین باغ نام برده است که مدفن حاجی حسین و برادرش حاج حسن بوده است هردو برادر صاحب حال و کرامات بودند و بسیاری از مردم منجمله شاه یحیی بن مظفر مرید آنان بودند.

تاریخ یزد اشاره دارد که « بیرون دروازه مهریجرد دکانی هراسی (نوعی خوراکی که باگوشت و حبوبات طبخ می شده / فرهنگ دهخدا ذیل کلمه هریسه ، هرسه پزی ، هرسه گری ) بود و حاجی حیدر نام، هریسه فروختی .درآن دکان تقریر کرد که باآن دو برادر در راه مکه می رفتیم چون به کنار آب کرخه رسیدیم هرکسی چیزی می داد واز آن آب ایشان را می گذرانیدندحاجی حسین را دیدم که برروی آب برآن طرف رفت .»

درتاریخ جدید یزد آورده شده « روزی برسر بازار صحافان در دکان طوافی قدحی ماست گذاشته بود و طواف اراده فروختن آن داشت . حاجی حسین چرخ زنان به در دکان رسیده پای برآن قدح ماست زد و بینداخت وبریخت ماری درمیان ماست آن قدح بود . مردمان را محقق شد که حاجی به نور ولایت این معنی را دریافته بود»

حاجی حسین درسال 700هجری وفات یافت ودرهمان خانه ای که سکنی داشت ، دفن گردید

مزار باغ كمال كاشی

این مزار از مقابری است که در قرن هشتم هجری شکل گرفت و موطن بسیاری از بزرگان وعرفا گردیده است . باتوجه به استناد تاریخ مکان ان درضلع غربی کنونی مسجد جامع کبیریزد بوده است که درحال حاضر هیچ اثری ازان نیست وتنها بقعه ای معروف به سادات قل هو الهی از آن باقی مانده است .«این باغ را محمد ابن مظفر تجرید ووقف مقابر مسمانان کرد وآن باغی مشجرومکروم بود ودرسال ستین سبعمائه از مالکان بخریدو وقف کرد برمومنین ومومنات بیشتر غربا و شهدا آنجا مدفونند واسد ابن طغانشاه آنجا مدفونست »

البته درکنار این باغ از مزار اسکندریه ومقابر حمیدی نام برده شده است « درجنب آن مقابر اسکندریه است که در زمان قحط ودربندان پسر ابوسعید قرب سی هزار آدمی بمردند واز دفن ایشان مردم عاجز بودند ... این سه هزار نفر را دردوقبر دفن کردند و این زمین را امیر اسکندر هندو بناکرد که بعد از دربندان محصل مال بود وآن اموات رادفن کرد و مسجدی و ساباطی را ساز داد و دوقبر عالی بساخت و آن عمارت را اسکندریه نام کرده و تمام این باغ را وقف کرد و یک طرف دیگر مقابر حمیدی است که مولانا عبدالله شحنه آان قطعه زمین بخرید و وقف کرد »

که البته با ایجاد باغ کمال این مقابر جزئی از باغ درآمدند و به مقابرباغ کمال کاشی معروف گردیدند.

مولف جامع مفیدی بعد از ذکر مقابر اسکندریه بیان می دارد « که در آن مقام ساخته اند علامت قبر پهلوان اسد طغانشاهی است که درکرمان حاکم بود»

از مهمترین مزارهای آن می توان به سادات عریضی مشهور به سادات قل هوالهی اشاره نمود.« مزار متبرک آن بزرگان دین مقابل باغ کمال کاشی مشهور به «گنبدهشت در » واقعست ودراین مزار به بطرف قبله صفه ایست که در آنجا سه قبر است »

مزار دیگر در این باغ ، مزار حاجی صدر الدین (متوفی 806) می باشد که بعد از اینکه به سفرحج رفت منقلب شد و به تصوف روی آورد واز مردم کناره گرفت و به طرف مهریجرد رفت و درکوه خورمیز سکنی گزید، امیر یوسف خلیل که از قبل امیر بزرگ داروغه یزد بود، به دیدن او رفت وچهار طاقی برای سکونت او مهیا نمود. درزمان حکومت امیر عبدالرحمن قورچی در بیابان انار در«شمس کوران » بصورت ایستاده وفات یافت عبدالرحمن _والی یزد_ اورا به یزد آورده و درموضع باغ کمال به خاک سپردند .

بابا محمد مشهور به بابا ناصر نیز که از عرفای زمان خودبودوگفته شده 140 سال عمرکرد و کاکا محمد و بابا ضیاءالدین ابدال که از درویشان بود ودولت مجنونه (دولت مجنونه از جمله افرادی بود که از کارهای فساد خود توبه کرد و زمانی که توبه کرد تاآخر عمر به یک پهلو افتاده بودو هرگز بلند نشد و سرخ کبوتر فروش شخصی بودکه مرید وپرستاربود وچون وفات کرد بزرگان شهر یزد منجمله امیر زاده اعظم شمس الدین محمدمیرک پسر امیر جلال الدین چقماق او را تجهیز و تکفین کرد و براو نماز گزاردند) درین مزار مدفونند

مزار باغ مولائی
این مزار در نزدیکی دروزازه کوشک نو برکنار خندق بوده است ومولانا شمس الدین ابوبکر رضی براموات وقف کرد. و بسیاری از مردم صالح زاهد آنجا مدفونند منجمله شیخ زاهد ، شیخ احمد حق مددکازرونی ( که به مدت چهل سال درغرفه مسجد جامع معتکف بود ) ومولانا عزالدین ابراهیم فیروزانی ( ازفضلای عصر بود و به مدت چهل سال به تفسیر کامل قرآن پرداخت و پادشاهان بنی مظفر درپای منبر موعظه او حاضر می شدند ونزدیک به شصد هزار ابیات عربی و فارسی را حفظ داشت وی درسال 798هجری درسن 84 سالگی درگذشت ودرباغ مولائی دفن گردید ) و مولانا حاجی علی روید شتی (از فضلای زمان و بزرگان دین بود ) که درجوار شیخ احمد حق مدد و شیخ جلال الدین زاهد دفن می باشد .

مزار باغ مولائی درنزدیکی مزار سرچم واقع شده است . گفتنی است که درمجاورت این باغ خانقاه کوشنکو که محل سکونت شیخ محمد بن یعقوب از اساتید و حافظان قرآن ( معلم سید رکن الدین قاضی مستوفی 732 هجری ) بوده ، قرار داشته است .

که شرح کامل آن درموقوفات خانقاه محله کوشک نو ذکر شده است . و باتوجه به کاوش های باستان شناسی صورت قبری در آن هویدا گردیده که احتمال می رود شیخ محمد بن یعقوب نیز در آن خانقاه مدفون گشته که بعدها جزئی از مزار باغ مولائی گردیده است اما شواهد تاریخی نشان می دهد که آن مکان تنها خانقاه و منزل شیخ محمد بن یعقوب بوده و خود نیز درمزار تازیان مدفون شده است .

اشاره دارد :« چون سید رکن الدین محمد چند روزی از رنج راه آسوده گشت معمار همت بلند نهمتش به ساختن عمارات خیر واجراء قنوات اقتضا نمود ونخست امر کرد تا د رفراشاه قناتی جاری نموده چند آب از سهام قنوات دیگر به عنوان ملکیت خریداری کرده به یکدیگر ممزوج ساختند وازمیان شهر و محلات در مسجد جامع آورده از آنجا به مدرسه رکنیه ومیدان وقت و ساعت گذرانیده از درب کوشکنو بیرون برد وبه خانه محمد یعقوب معلم جاری ساخت و آن را آب وقف آباد نام نهاد ...»

مزار پیر برج

مزار پیر برج درمحله ای به همین نام و درمحل کنونی بقعه شاهزاده فاضل قرار داشته است . بطور کلی دراین مکان یکی از چهار دروازه قدیمی یزد قرار داشته (دروازه کیا یکی از چهار دروازه ای است که درزمان علاءالدوله کالنجار _حکومت آل کاکویه _ وتوسط سرهنگان او ساخته شد) . که دورتادور آن حصار قدیم یزد( درزمان اتابکان ) کشیده شده بود درزمان حکومت آل مظفر ، امیر مبارزالدین محمد به حفر خندق را دور زد بنابراین آن مکان به پیر برج اشتهار یافت .

مولف تاریخ جدید یزد دربیان آن ذکر می کند :« وغالب آن است که از شهدای فهرج است که بعضی در آن زخم خورده و بیرون آمده اند ... اما قبر بزرگوار او مخفی بود وپس معلوم نبود که در این مقام امامزاده بزرگوار است تا زمان دولت مبارزالدین محمد مظفر درآمد شهر را بزرگ گردانید وبسیاری از بیرون داخل شهر کرد و بارو کشید و حفر خندق کرد وچون بدین مقام رسید حفاران کلنگ زدند و بشکافتند ، قبر پیدا شد نگاه کردندشخصی مهیب دیدند با جامه های سبز و سفید درآن قبرآسوده و جامدها پوسیده و ریزنده نگشته و مصحفی برسینه او نهاده و براندام او جراحت یافتند . چنانچه آورده اند که حفاری پاره ای پنبه از جراحت او برداشت خون تازه بر پنبه یافت . آوازی به گوش حفار آمد که دست خود نگهدار ... حفار از آن هیبت بیفتاد و بیخود شد ومزدوران دست از کار برداشتند وخبرنزد محمد مظفر آوردند و آن روزدرگذشت وچون شب در آمد چند علم نور معاینه دیدند که از آن قبر برمی آید روز دیگر محمدمظفر سوارشد و برزیارت آمد و بفرمود که قبر را ببستند و فصیل برآن طرف قبر نهادند و درمیان هردو فصیل قبر او راست کردند و صومعه بربالین قبر او بساختند» .

در سال 844 هجری امیر قطب الدین خضر شاه بن امیر اعظم سعید شمس الدین محمد حضرشاه قطعه ای زمین را به آن متصل و گنبدی زیبا ساخت و قبر را باکاشی و آجر پوشاند .

جامع مفیدی نیز چنین آورده « که در بیرون مزار شاهزاده فاضل تلاری از چوب ساخته و شیخ بزرگوار مشهور به پیر برج در آنجا آسوده ... و ایامی که محمد علی بیک ناظر بیوتات کرکراق سرکار خاصه شریفه دارالعباده یزد می بود برجی رفیع اساس که از قدیم الایام در آنجا ساخته بودند عمارت کرده نقاره خانه را از میدان خواجه ضیاء الدین محمد برآنجا نقل نمود...»

وگفتی است مزار وحشی بافقی ( از شعرای قرن دهم ـ مستوفی 997 هجری ) در مزار پیر برج ذکر شده است .

مزار زرتشتیان یزد:

زرتشتیان كه بیشترین گروه اقلیت را در یزد شامل می شوند( به گفته سهراب فیروزفرد – مسئول انجمن زرتشتیان یزد- تعداد زرتشتیان مقیم یزد درحال حاضر 6750 نفر می باشد) درگذشته مردگان خود را درمكانی به نام دخمه می گذاشتند .اما تا حدود 30 سال پیش تاکنون در قسمت پایین دخمه های دوگانه صفائیه ، زرتشتیان مردگان خود را دفن می نمایند .

گفتنی است این مزار ، به آرامگاه موقوفه زرتشتیان معروف می باشد که مساحت تقریبی 62هزار متر مربع را در بر دارد.

لازم به ذکر است با توجه به تعداددخمه ها ( 8دخمه) و آمار زرتشتیان استان یزد ، نگاه اجمالی به فرهنگ دخمه گذاری در یزد پرداخته می شود.

وجه تسمیه دخمه :

دخمه سردابه ای است كه جسد مردگان را در آنجا نهند . سردابه مردگان (برهان ) ، سرداب برای مرده. خانه یاسردابه كه اموات در آن نهند. مقبره اتاق زیر زمینی كه برای دفن میت بكار رود . ناووس ( حاشیه برهان قاطع ) آن خانه كه كفار عجم مردگان را در آن نگاه می داشتند . ( غیاث الغاط) .

….. وبر سر كوه دخمه ها عظیم كرده ست و عوام آنرا زندان بادی می خوانند . ( فارسنامه ابن بلخی ، ص 127 )‌

در كتاب « گلدسته چمن آیین زرتشت » در خصوص كلمه «دخمه » اشاره شده است برج سكوت یا برج خاموشان به مكانی مدور كه در بالای كوه بلند واقع شده . گویند و غالباً از آبادیهای اطراف چندین فرسخ فاصله دارد. دیوار اطراف دخمه را از سنگ و سیمان می سازند ویك درب كوچك آهنی برای ورود و خروج دارد. محیط دخمه ]متفاوت[ در حدود صد متر است. سطح داخلی آن از دیوار به طرف مركز سراشیب می باشد. ودر وسط دخمه چاه عمیق ووسیعی حفر شده كه به چاه وسط دخمه راه دارد. عمق چاهها تا حدود یك متر با شن و سنگریزه پر شده است. چاه وسطی را زرتشتیان ایران سراده S aradeh یا استه دان A stedan ، استخوان دان یا جای استخوان می نامند.

دخمه های دوگانه صفائیه:

- دخمه گلستان :

در سمت راست جاده یعنی در طرف معرب ، دخمه ای بزرگ به قطر 40/29 متر و قطر استودان 40/5 متر وجود دارد. و برای رسیدن به آن باید جاده سنگی به عرض دو متر را پیمود . مصالح تمامی دخمه از پله ها تا دیوارها از سنگ باربر است و بر روی دیوارهای بیرونی كاهگل و گچ روی سنگ كشیده اند. اتاقكی آجری در كنار در ورودی این دخمه به چشم می خورد، كه گویا اتاقك دخمه بان بوده یا برای ترتیب مراسم دخمه گذاری ، در ورودی دخمه كه رو به سمت مشرق دارد، آهنی است و اكنون با آجر جلوی آنرا پوشانده و مسدود نموده اند. بالای این در ، كتیبه ای سنگی، تاریخی قرار داشته كه اكنون تنها جایش مانده است. ( همانند سنگ نصب شده در دخمه مانكجی بود.) ناچار از سمت مغرب دخمه كه بخشی از دیوارش تخریب شده و ریخته می توان وارد دخمه گلستان شد. ارتفاع دیوارها از سطح تپه شش متر است. در وسط آن استودان سنگی برای استخوان های اجساد قرار دارد. این بنا روباز ( بدون سقف ) بوده و كف آنرا از تخته سنگ ها برای قرار دادن جسد فرش نموده اند.

- دخمه مانكجی لیمجی هاتریا :

این دخمه كه در سال 1225 یزد گردی مطابق با 1235 خورشیدی توسط مانكجی لیمجی هاتریا ساخته و گشایش یافت.

« در سمت مشرق و به طرف مهریز ،‌دخمه دیگری كه راه صعب العبوری دارد،‌دیده می شود.

این دخمه به دخمه مانكجی معروف است و از (دخمه ) گلستان قدیمی تر است . در ابتدا راه ورود به این دخمه اتاقكی قرار دارد كه در برون و درون آن دو سنگ مرمرین حكاكی شده است. ( این كتیبه های سنگی در حال حاضر در محل نصب نمی باشند.) بر روی كتیبه های سنگی عبارات زیر نقر شده كه به اختصار چنین است :

« هو الله تعالی شانه ، بخشش پاك یزدان … دخمه در رمضان سنه 1222 شروع به كار شده ودر سنه 1225یزدجردی كار آن به پایان رسیده ، به همت مانكجی ابن لیمجی هوشنگ هاتریا ،‌فارسی هندی »

در این سنگ نبشته به مسلمانان و زرتشتیان براساس روایات مستند خودشان سفارش شده كه به میت دست نزنند.

در داخل این اتاقك ،‌سنگ مرمرین دیگری قرار دارد. كه بنا بر گفته آقای خداداد خنجری و شواهد روشن ، از دخمه گلستان به اینجا آورده شد. خود متن نیز گویاست: این دخمه كه قدیمی تربوده از لحاظ ساختمانی و استحكام بهتر از دخمه گلستان است، دارای دری سنگی با چفت و بست آهنی است . در پایین تر سوراخهایی تعبیه شده كه زرتشتیان شمع و چراغ روشن می كنند

دخمه مانكجی نیز با سنگ ساخته شده كه فضای داخلی دخمه به سه قسمت تقسیم شده و برای قرار دادن جسد كف دخمه با تخته سنگ صاف و فرش شده است. قطر داخلی دخمه 40/28 و قطر استودان 10 متر است.

عناصر معماری وابسته به دخمه :

خیله :

درپایین دودخمه كوه صفائیه یزد ، مجموعه ساختمانهایی ساخته شده كه زرتشتیان به آن خیله می گویند . این مجموعه كه شامل دوازده بناست ، یكی آجری و بقیه سنگی و خشتی و آجری با هم است. به چگونگی و كاربرد خیله ها در صفحات آغازین مقاله اشاره كامل شده است، ضرورت تكرار آن احساس نمی شود.

آب انبار :

در سر راه ورودی به خیله ها ، نخست به آب انباری با دو بادگیر مشبك آجری كه بر سطح زمین قرار دارد بر می خوریم بادگیری منحصر به فرد در میان بادگیر های آب انبار یزد . این بنا از بهترین كارهای آجر كاری و كاربندی آجری است و تمامی با ظرافت و دقت و سلیقه خاصی ساخته شده است . و برای استفاده اتراق كنندگان در خیله ها قرار دارد.

دخمه كاوسی :

در گزارش «دخمه های زرتشتیان یزد » در خصوص این دخمه اشاره شده است : «به فاصله 4 الی 5 كیلومتری این دخمه ها ما بین دخمه چم تفت و این دخمه های كوه صفائیه یك دخمه بسیار قدیمی دیگری است كه آقای فرخانی (دستیار موبد آتشكده ورهرام یزد ) اظهار داشت كه یك باستان شناس هندی از آن بازدید كرده و بین 1000 الی 1500 سال دارد و سنگ تاریخی بر آن نصب است ( در حال حاضر این كتیبه سنگی موجود نمی باشد)

دخمه كاوسی كه بر بلندای كوه سنگی واقع شده مسیر صعب العبوری برای رسیدن و بازدید از آن دارد. و به شدت تخریب شده است. این دخمه كه تماما با لاشه سنگ و ملاط گل ساخته شده به نظر میرسد جزء یك مجموعه است . كه سایر بناها بر اثر گذشت زمان و عوامل طبیعی كاملا تخریب گشته اند. اما با وجود این هنوز آثار این بنا دیده می شوند. دخمه كاوسی بصورت مدور كه بخشی از آن بر لبه پرتگاه می باشد برخلاف سایر دخمه های استان بسیار كوچك و ورودی آن در سمت غرب است دخمه مذكور فاقد اصول پذیرفته شده ساخت یك دخمه است. زیرا در سایر دخمه هایی كه فضای داخلی آن به سه قسمت كه هر قسمت اختصاص به اجساد مردان و زنان و كودكان داشت و جسد را بر روی سنگ های فرشی شده قرار می دادند. و ورودی آنها رو به سمت شرق است و دارای یك در ورودی فلزی می باشد. در ساخت دخمه كاوسی موارد یاد شده رعایت نگردیده است.

چنانچه اشاره گردید ورودی دخمه كاوسی فاقد در ، ورود به سمت مغرب است به نظر می رسد ، نبود فضای كافی در سمت شرق كه پرتگاه است باعث این تغییر در ورودی گشته است. در داخل دخمه مذكور پاوی های سنگ فرش ( محل قرار دادن اجساد ) وجود ندارد . عرض بین لبه استودان و دیواره دخمه حدود 5/1 متر است با توجه برخی شواهد به نظر نمی رسد كه حفره وسط دخمه (استودان ) خیلی عمق داشته باشد. و دیواره دخمه نیز بلند نبوده است. داخل استودان مملو از استخوان های اجساد است. در خارج از دخمه ودر پیش از رسیدن به این محل ، آثار یك بنا و دیواره سنگ چین در طرف پرتگاه كوه كه تماما با سنگ لاشه ساخته شده ، دیده می شود. امتداد این دیواره سنگ چین به سمت غرب است ، با توجه به تخریب این آثار ، هنوز فونداسیون آنها مشخص است . در سمت شمال دخمه آثار دیوار یا یك بنا خشتی كه دارای خشتهایی به ابعاد حدودی 10 × 40 × 40 با ملاط گل دیده می شود كه این دیواره نیز به سمت غرب امتداد می یابد.

بر سطح كوه و پایین تر از دخمه (غرب دخمه ) به نظر می رسد بنا و ساختمانهای وابسته به دخمه داشته كه تبدیل به آوار گشته و از بین رفته است . در پایین كوه آثار نیمه ویران یك مكان مدور كه بنظر می رسد كاربرد برج ( نگهبان / روشنائی ) داشته كه متاسفانه قسمت فوقانی برج كاملا تخریب شده و كاربرد دقیق آن برای اینجانب محرز نگردید. و نیز در مجاورت همین بنا ، اتاقی كه متعلق به دوره متأخر است و به نظر می رسد كه اتاق اقامت و اتراق افراد دخمه گذار (نسا سالار ) می باشد. كه بنای مذكور نیز متاسفانه بخشهایی از آن تخریب گشته است.

با توجه به خشتهای استفاده شده در آثار دیوارهای بنای خشتی باقیمانده و دیواره سنگ چین و تخریب قسمت اعظم مجموعه دخمه كاوسی و شباهت معماری آن با معماری پیش از اسلام ( دوره ساسانی ) حدس زده می شود كه دخمه كاوسی متعلق به پیش از اسلام یا صدر اسلام است. البته تأیید این گمان نیاز به مطالعه بیشتر و انجام چند گمانه آزمایشی و مطالعه داده ها و آثار بدست آمده از كاوش خواهد بود. آنچه كه به نظر قطعی می رسد قدیمی بودن این دخمه نسبت به سایر دخمه های استان یزد است.

مزار زرتشتیان
مزار زرتشتیان	مزار زرتشتیان	مزار زرتشتیان
مزار زرتشتیان	مزار زرتشتیان	مزار زرتشتیان
مزار زرتشتیان	مزار زرتشتیان	مزار زرتشتیان

مزار سر قبر کشتی گیران

این مزار مدفن خاندان روغنی می باشد که درمیدان خواجه ضیاءالدین محمد ( کوچه سر پلک کنونی ) قرارداشته و اکنون اثری از آن باقی نمانده است .

مولف جامع مفیدی ذکر می کند سید نجیب حبیب امیر زین العابدین روغنی از جمله سادات اصفهان بود که که سمت کلانتری را داشت ، درزمان حکومت شاه طهماسب صفوی از مقام خود معزول وبه یزد آمد . فرزند بزرگ او امیر خلیل الله که در آن زمان پانزده سال بود ودارای عقل و کیاست خاص بود از پنبه ، دانه روغنی جهت روشنایی چراغ به دست آورد وبعد از امیرخلیل متصل به میدان خواجه ضیاءالدین محمد جنب مدرسه کیا، شجاع الدین زمینی خریداری کرد و به شغل روغنگری مشغول شد و چون روغنگر خانه از مخترعات جناب امیر خلیل الله است بنابراین آن سلسله به روغنی معروف و مشهور گردید.

بعد از آن امیر خلیل الله به دارالسلطه قزوین رفت و مورد توجه خاص شاه طهماسب صفوی قرار گرفت و به مدت 20سال سمت کلانتری شهر یزد را برعهده گرفت . او در این دوران به احوال رعایا وفقرا واعاده حق سادات و اشراف و فضلا پرداخت و مورد توجه و احترام مردم قرار گرفت بعد از فوتش فرزند بزرگش به نام« معزا شاهمیرا » جهت مرقد مطهر آن در سرقبر کشتی گیران نزدیک به میدان خواجه ضیاءالدین محمد خطیره ای درغایت زیبایی منقش به کلا و لاجورد بنا کرد . معزا شاهمیرا نیز به مدت 18 سال سمت کلانتری یزد را برعهده داشت و خود نیز درکنار مزار سرقبر کشتی گیران نزدیک به میدان خواجه ضیاءالدین محمد خطیره ای در غایت زیبائی منقش به طلاو لاجورد بنا کرد. معزا شاهمیرا نیز به مدت 18 سال سمت کلانتری یزد را برعهده داشت و خودنیز درکنار مزار سرقبر کشتی گیران که خود ساخته بود درکنار پدر دفن گردید .

گفتنی است درقسمتی از این مزار ، مزار بنی تمیم قرار داشته است که امروزه تنها قسمتهایی ازگنبدخانه ای از آن باقی مانده که انبار نجاری می باشد ومتعلق به قرن نهم و به مقبره خواجه معروف می باشد.

خواجه ضیاء الدین محمد از فرزندان بنی تمیم می باشد (اعراب بنی تمیم و بنی حی در آغاز صدر اسلام وارد یزد شدندو گروهی از آنان بر اثر جنگ با ایرانیان در شهدای فهرج مدفون می باشند)

مولف تاریخ جدید یزد آورده است: «.... برسر این کوچه قطعه زمینی بود که پدر بزگوارش و برادر و خویشان مدفون بودند گنبد عالی منقش ساخت..... و آن گنبد از کاشی هفت رنگ ساخته و در جنب او مدرسه عالی بنا فرموده اما تمام نیافته و مدفن خواجه مشارالیه در گنبد خانه است... و حافظ اعظم فخرالدین احمد النائینی که از رجال قرن نهم به شمار می رفت (849هجری) دراین گنبد خانه آسوده است.

مزار سید روح الله مشهور به دیگ بندان

این مزار درکوچه دیگ بندان حوالی میدان وقت وساعت درنزدیکی مزار رکنیه (بقعه سید رکن الدین ) قرار داشته که مزار سید روح الله در آن قرار دارد .

سید نظام الدین حیدر ملقب به سید روح الله از سادات آل نظام وصاحب کشف و کرامات بوده است و بسیاری از پادشاهان وقت مرید وی بودند او با شیخ نظام الدین دهلوی ( شیخ نظام قطب وقت و مقتدای مشایخ دهلی بود و راس صوفیه هند بود و امیر خسرو دهلوی مرید اوست ودرخمسه خودمناقب شیخ نظام بسیارگفته است ) و رابطه ای نزدیک داشت .

« یک روز سید روح الله دریزد وعظ فرمود . ناگاه درمیان وعظ زمانی خاموش شد. بعدازآن گفت درسر( غیبت ) به ما ندا کردند که به زیارت کازرون رو چون وعظ تمام کرد از منبر فرود آمد وهمان روز متوجه کازرون شد و آن بلده را به قدوم مزین ساخته علما و فضلا و مشایخ به مجلس شریفش تردد آغاز کرده التماس موعظه نمودند شیخ نیز موعظه را به روز جمعه موکول نمود وچون آن روز بربالای منبر رفت خطیب کازرون انکار سید در دل آور. سید به نور ولایت دریافت . گفت ای آنکه انکار ما دردل آوردی تقدیر ازلی چنین است درنزدیکی تو بمیری و من زن تو را به نکاح آورم و از وی فرزندی متولد شود و سرالله نام ..... بعداز سه روز خطیب وفات یافت و چون مدت عده منقضی شد ، سید زن او را درحباله خود آورد وبعد از نه ماه پسری متولد شد نام ا وسرالله کرد » سید باز به یزد بازگشت و درسال 733 هجری « درکوچه دیگ بندان طرح مسجدی عالی انداخته درکنار آن جهت دفن خود مقبره ای بساخت و صفه و طنبی نیکو ساخته پنجره آهنین بطرف شارع نصب نمود و به ارشاد خلایق مشغول گردید »

روایت است که سید روح الله نامه ای به شیخ نظام الدین دهلوی نوشت و از رحلت خود خبر داد و آن را به یکی از مریدانش داد و روانه دهلی نمود. چون در دهلی قاصد به خدمت شیخ نظام الدین رسید ونامه را به وی داد و بعد از دو روز برای جواب نامه خدمت شیخ رسید ، شیخ نظام الدین دست آ ن شخص را به دست گرفته فرمود که نگاه کن آن شخص چون نظرکرد جمعی را دید با خبازه و مصاحف و علم بسیار درمدرسه رکنیه که واقع است در دارالعباده یزد... آنگاه شیخ نظام فرمود که این خبازه سید روح الله است .... و آن شخص را رخصت مراجعت داد چون مرید به یزد رسید و متوجه رحلت سید شد، مصادف با تاریخی بود که در دهلی مشاهده نموده بود. وفات آن سید بزرگوار در سال 737 هجری بوده است .

مولف جامع مفیدی ذکر کرده که « الله قلی بیک برادر زاده کلبعلی خان بیگلر بیگی وزیر یزد در سال 1079 هجری بعد از فوتش در مسجد جامع برجنازه اش نماز خوانده ودر مزار رکنیه دفن گردید. جامع مفیدی ،ج3 ،ص 236

- امروزه در میدان وقت و ساعت ، سنگ قبر سیاه رنگ در ضلع جنوبی آن دیده میشود که بصورت صندوقی و نمونه ای شاخص از سنگ قبرهای دوران صفوی می باشد اما تاریخ و صاحب قبر مشخص نمی باشد. (با توجه به نوع حجاری و نقوش بکار رفته در آن به احتمال زیاد صاحب قبر شخص بلند پایه ای بوده و به نظر نگارنده این سنگ قبر متعلق به الله قلی بیک -وزیر یزد در دوران صفویه- می باشد)

اندازه : طول وعرض و ارتفاع به ترتیب 30×45×176 سانتی متر

خط : نسخ ، نستعلیق

سنگ قبر : آیه قرآنی شهادتین ، صلوات کبیر ، شعر

متن کتیبه :

سطح 1 حاشیه : صلوات کبیر :

«اللهم صل علی محمد المصطفی / وصل الامام علی المرتضی ، وصل الامام الحسن المجتبی و صل علی الامام [ حسین ] الشهید کربلا ، وصل الامام علی زین العابدین ، وصل علی الامام محمد الباقر ، وصل علی الامام جعفر الصادق و صل علی / الامام علی موسی الکاظم ، صل علی الامام [ علی بن الرضا ] وصل علی الامام محمد تقی ، وصل الامام علی النقی وصل الامام منتظر محمد المهدی صاحب الزمان صلوات الله و سلام علیهم اجمعین / الطیبین الطاهرین المعصومین . »

بین حاشیه و قاب مربع شکل یک بیت شعر به خط نسخ :

« اگر دستم رسیدی بر سنگ خاک خود زشوق می زدم برسینه اندوه خاک خود »

ادامه سطح 1 :

در درون قالب مستطیل شکل ساده به ابعاد 21 × 28 سانتی متر به خط ثلث تقر گردیده « لا اله الا الله ، محمد رسول الله ، علی ولی الله ، علی ولی الله حقا حقا »

سطح 2 : نوشته وکتیبه ندارد .

سطح 4 : کل شی هالک الا وچهه ، له الحکم و الیه یرجعون »

سطح 5 : به خط نستعلیق شعر فارسی نقر شده :

« عاقبت منزل ما وادی خامو شانست حالیا غلغله در گنبد افلاک انداز

غسل دراشک زدم که اهل طریقت گویند پاک شو وپس دیده بر آن خاک انداز

به سر سبز تو ای سرو که چون خاک شدم نا از سینه بنه و سایه بر آن خاک انداز

سطح 6 :

به خط نستعلیق و شعر فارسی :

تا زمیخانه و می نام ونشان خواهد بود سر ماخاک ره پیر مغان خواهد بود

برسر تربت ما چون گذری همت خواه که زیارتگاه رندان جهان خواهد بود

خیز درکاسه زر آب طربناک انداز بیشتر زآنکه شود کاسه سر خا ک انداز

تو ضیحات :

توضیح سطح 1:

در پیرامون تمام لبه این سطح با روش مفرنس کاری تزئین شده است ودرحاشیه سطح مذکور که صلوات کبیر در داخل قالب های تزئین نقر گردیده که هر یک از این قالب ها باگل های چهار پر از همدیگر جدا شده اند . در زیر قالب مستطیل شکل نقشی شبیه به محراب حجاری شده که بالای محراب دو لچکی دیده می شود که درون نقش محرابی و لچکی ها ، نقوش اسلیمی حجاری گردیده ودر پایین سطح 1 فرو رفتگی دایره ای شکل دیده می شود .

توضیح سطح 5و6 :

دراین دو سطح اشعار فارسی به خط نستعلیق درون قالب های بزرگ تزئینی و زیبا که حد فاصل آن ها گل چند پر درشت حجاری شده واین سنگ قبر از لحاظ خط و نقش و حجاری نفیس و ارزشمند می باشد .

مزار سیدعضد

این مزاردرمحله نرسو آباد ( = نرسی آباد و نصرآباد امروزی که حد فاصل باغ دولت آباد ، محله جنت آباد ، محله شیخداد و کثنویه قرار دارد ) و مدفن سید عضدیزدی یکی از بزرگان دینی و شاعر قرن هشتم هجری بوده است که امروزه اثری از آن باقی نمانده است . سید عضدالدین محمد یزدی معروف به سید عضد از دانشمندان بزرگ صوفیه و ثروتمندان دوران حکومت سلطان اولجاتیو و ابوسعید بهادرخان بوده است همچنین نوشته اند که وزارت آل مظفررابرعهده داشت .

سیدعضد درسال 737 هجری به دستور سلطان ابوسعید برای جمع آوری اموال به یزد آمد اما وقتی به نزدیکی شهر رسید خبر درگذشت ابوسعید راشنید از سوی دیگر وقتی امیر مبارزالدین محمد بن مظفر حاکم میبد( 795 هجری ) از این خبر آگاهی یافت بلافاصله به یزد لشکر کشید و پیش از ورود سید عضد شهررا به تصرف خود درآورد. هنگامی که سید عضد وارد شهر شد ، با سپاهیان امیر مبارزالدین محمد روبه رو شد وچون توان مقابله نداشت ناگزیر به شیراز رفت ، امیر مبارزالدین زمانی که به عنوان حاکم یزد زمام امور را به دست گرفت سید عضد را به عنوان وزیر خود انتخاب نمود. احداث قنات عضد آباد بفروئیه و ساخت عمارتی درمحله نرسو آباد از خدمات وی به شمار می رود. وی پس ازدر گذشت درعمارت مذکور درمحله نرسو آباد به خاک سپرده شد مولف جامع مفیدی درقسمتی از کتاب خود که محل دفن وی را محله نرسو آباد ذکر می کند به اشتباه درجای دیگر نزدیک محله چهارمنار بیان می دارد که این بطور کلی با یکدیگر مغایرت دارد « میرزا محمد ابراهیم فرزند میرزا عبدالکریم حکیم درمحله چهار منار به قرب مزار سید عضد مصنعه ای ساخت»

از او فرزند به نام سیدجلال الدین به جای ماند که مردی فاضل و شاعر بود . وحتی زمانی که 14ساله بود دارای خطی خوش وشعر می سرایند بنابراین مورد توجه خاص امیر مبارزالدین قرار داشت وحتی دریکی از مجالس مکتب خانه به وی دو هزار دینار انعام داد تا درکسب کمالات صرف کند وی قصایدی در مدح آل مظفر دارد

مزار شرف الدین خضر

این مزار محل دفن مولانا شرف الدین خضر از علمای عهد آل مظفر می باشد مکه درکتب تواریخ نام اولیه آن مکان را «کوچه پای بوز» اشاره نموده اند که بعد ها به خاطرمزار شرف الدین خضر به محله خواجه خضر اشتهار یافته است .

مولف جامع مفیدی در ذیل معرفی مولانا شرف الدین خضر بیان می دارد :« ... درزمان حیات خانقاهی مختصر و طنبی محقر در نهایت صفا و تکلف مزین به طلا و لاجورد درمحله پای بوز مشهورا احداث نموده و پایابی از آجر پخته درمیان خانقاه حفر نمود وآب سوی در آن جاری کرد و چون آن عمارت درسنه خمس وخمسین و سبعائه

[ 755] اتمام پذیرفت درشهورسنه ستین و سبعائه [ 760] بنای زندگانی آن جناب انهدام یافته در مزبور دفن گشت» پسر ارجمند او مولانای اعظم سعید ظهیر المله ولدین محمد از فضلای عصر بودکه تصانیف بسیاری از جمله چهل حدیث ، شرح ینابیع و تاریخ یافعی دارد وی نیز درسال 815 هجری وفات یافت . ودرجنب پدر بزرگوارش دفن گردید.

بطور کلی می توان گفت این مزار درخارج از حصار قدیم شهر قرارداشته که با توسعه شهر و احداث حصار جدید توسط امیر مبارزالدین در قرن هشتم هجری مزار شرف الدین خضر (محله خواجه خضر کنونی ) داخل حصار شهر گردیده است .
مزار شرفیه

این مزار درجوار مسجد امیر چخماق قرار داشته و مدٿن شرٿ الدین علی یزدی می باشد بانی آن مولانا شمس الدین علی ( پدر شرٿ الدین علی یزدی) می باشد که جناب مخدومی نیز درکنار آن عمارت مدرسه ای را ساخت و به شرٿیه ملقب نمود. برادرزاده وی مولانا شمس الدین محمدنیز به تعمیر مدرسه و خانقاه شرٿیه پرداخت .

مولانا شرٿ الدین علی یزدی ٿرزند شمس الدین علی از ٿضلا و علمای عصر تیموری بود که در عراق و ٿارس به علم تاریخ پرداخت و مورد توجه خاص شاهرخ میرزا قرار گرٿت بنابراین به « جناب مخدومی » ملقب گردید وی درشعر نیز تبحر داشت و به « شرٿ » تخلص می نمود . پدرش درشمار عالمان و شاعران برجسته عصر خویش بود.

مولانا شرٿ الدین عالم دینی سده هشتم و نهم هجری به شمار می رود ودر دوره آل مظٿر ( 760ـ 795 هجری ) وتیموریان می زیسته او در جوانی به تحصیل علم پرداخت و درٿنون مختلٿ از جمله ریاضیات ، تاریخ ، کتابت ، سخنوری ، شعر و به خصوص ادبیات و معما مهارت داشت .

وی همواره مورد احترام شاهان و شاهزادگان به خصوص شاهرخ تیموری و پسرش میرزا ابراهیم ـ حاکم ٿارس ـ بود. شرٿ الدین مدتی در شیراز اقامت داشت و درسال 846 هجری از سوی سلطان محمد ، نوه شاهرخ و حاکم عراق عجم ، به قم دعوت شد و درشمار نزدیکان او در آمد . او در 850 هجری که سلطان محمد شورش کرد واز شاهرخ شکست خورد ، موردعتاب شاهرخ قرار گرٿت ، ولی با میانجیگری میرزا عبداللطیٿ ، پسر الغ بیک رهایی یاٿت و به هرات رٿت وی در آنجا با همت میرزا الغ بیک به ساخت رصد خانه ای در آنجا همت گماشت .

مولانا شرٿ الدین پس از مرگ شاهرخ به یزد واز آنجا به تٿت عزیمت کرد و در « باغچه مخدوم » که خود احداث کرده بود . وعظ و تدریس پرداخت . میرزا عبداللطیٿ جهت امرار معاش مولانا شرٿ الدین هر سال مبلغ پانزده هزار دینار از بابت وجوهات یزد برای وی مقرر نمود:

از مهمترین تالیٿات اوکتاب ظٿرنامه ( تاریخ دوران تیموری ) می باشد که به اعتقاد مورخین « در ٿن تاریخ به لطاٿت و نظاٿت آن در اسلوب ٿارسی نسخه ای مکتوب نیست » و آن کتاب بواسطه حسن اهتمام میرزا ابراهیم سلطان در شهود سنه ثمان وعشرین و ثمانائه ( 818 هجری ) به اتمام رسید » وی درسال 858 هجری وٿات یاٿت و درمزار شرٿیه درجوار مسجد امیر چخماق به خاک سپرده شد .

مزار شیخ خلیل آسوده مشهور به گوردارین

این مزار در قرن هشتم هجری از رونق خاص برخوردار بوده است اما هیچ یک از منابع تاریخ اشاه ای به محل آن ننموده اند همچنین تاریخ دقیق زندگی شیخ خلیل آسوده نیز مبرز نگردید وبه استناد تاریخ می توان گفت که این بقعه درقرن هشتم تجدید گرده و قبر چوبی آن بصورت آجری درآمده که اکنون اثری از آن باقی مانده است .

«مزاری متبرک است وبسیاری از بزرگان دین آنجا مدفونند و گنبدی قدیم بود که مولانا قوام الدین عبدالباقی اسفنجردی معروف به شیخ دوران آن را [ 787 هجری ]در سال سبع و ثمانین و سبعائه عمارت کرد و به خشت پخته سازدار وسفید کرد ودر خلف گنبد مزار اوست »

وی همچنین قبر شیخ خلیل آسوده را که چوبی بود ( چون براثر موریانه از بین رفته بود ) از آجر پخته تجدید نمود. شیخ خلیل ازجمله اولیاء زمان خود بود که در زهد و تقوی سرآمد بود و کرامات بسیاری از او دیده شده است .

مزار شیخ شکور

این مزار درکنار دروازه نو ( دروازه نو در دوره آل مظفر احداث گردید ودر دوره صفویه مسدود گردید ومکان دقیق آن مشخص نیست و احتمالا درخیابان امام خمینی پشت اداره مالیه سابق قرار داشته است ) و مدفن یکی از مشایخ قرن هشتم هجری به نام شیخ شکور بوده است . شیخ مذکور از اهالی غزنین یا مولتان بوده است و مسافرت بسیاری می کرد و همیشه شاکر بود، بنابراین به شیخ شکور ملقب گردید وی چون به یزد آمد نزدیک دروازه نو معتکف شد .

مولف تاریخ جدید یزد ذکر می کند « صد سال عمر او بود ودرآن روز که وفات می کرد تمام شهر بگردید ودوستان را وداع کرد . گفت که فردا عزیمت سفردارم ، روز دیگر چون تحقیق کردند در خانه وفات کرده بود ، در سال سبع و عشرین و سبعائه [ 717 هجری ] روز دیگر بزرگان شهر اورا تجهیز و تکفین کردند و هم درگنبد خانه خودش دفن کردند و خرقه اورا بربالای قبر او نهادند و هنوز خرقه بربالین قبرش نهاده است ومردم به زیارت روند و به جهت حاجات آن خرقه پوشند واگر آن خرقه زود توان پوشید آن مراد به آسمانی برآید و اگر به دشواری باشد مراد حاصل نشود و باشد که چندان سنگین باشد که نتوان پوشید »

در کنار مقبره اش صفه ای قرار دارد که دارای محرابی است که مردم در آنجا نماز حاجت می خوانند و گفته شده که همسر شیخ در آنجا مدفون است .

مزار صالحین مشهور به حضرت مولانا مجد الدین حسن

در نزدیکی مزار امامزاده جعفر مزاری شریف و متبرک وجود دارد که بسیاری از بزرگان دین واولاد رضی در آنجا مدفون هستند . که مجد الدین حسن در زمان حیاتش آن را ساخت وچهار صفه در چهار طرف آن ایجاد نمود و خودنیز درهمان بقعه مدفون گشت . در صفه مقابل مدفن مولانای اعظم سعید شرف الدین علی و مولانای اعظم حمید مجدالدین حسن قرار دارد . تاریخ وفات مولانا شرف الدین علی در سال سبع و خمسین و سبعائه ( 757 هجری ) بود ومولانای مجد الدین حسن که از قضات عادل و فاضل شهر محسوب می شود و بسیاری از طلاب درمجلس درس او حاضر می شدند ( صاحب شرح تفسیر حاوی از تصانیف اوست ) در سال ثماثین و سبعائه 780 هجری در آنجا دفن گردید . پسر او مولانا ضیاء الدین محمد ومولانا شمس الدین ابی بکر هم در صفه راست این صفه مدفون می باشند درسمت چپ صفه بزرگ امیر عماد الدین مجتبی بن مرتضی پسر امیر رکن الدین وزیر و خاندانش در آن مکان می باشند .

وشیخ الاسلام اعظم سعید الدین ابی بکر بن محمد بن یوسف یزدی علیه الرحمه که از اکابر دین بود ( مستوفی 480 هجری ) دریکی از صفه ها ، موسوم به صفه صفا مدفن قاضی القضاه السلام امیر جمال الدین حسن نجاری و پدر مولانا فخر الدین ابو سعید وامیر قطب الدین مسعود که در دارابجرد وفات کرد فرزندش امیر جلال الدین خضر شاه اورا در سال 836 هجری به یزد آورد ودر صفه صفا دفن نمود .

و شیخ عالم نجم الدین محمود درودگر و مرتضی اعظم سعید سید شمس الدین محمد کیا و شیخ الاسلام سعید شیخ صفی الدین اردبیلی که از مشایخ بزرگ می باشد دراین مزار می باشند .

مزار غازیان وتازیان

این دو مزار از مقابر قدیمی یزد محسوب می شوند که درمجاورت یکدیگر قرارداشته بودند که در قرون گذشته براثر سیل از بین رفته است ، احتمالا محل قدیم آن درحوالی لرد تازیان بوده است .

مزار تازیان ماخوذازنام قبیله تازیان می باشد زیرا زمانی که مردم یزد به اسلام گرویدند بسیاری از تابعین اصحاب پیامبر درآنجا مقیم شدند که از جمله می توان به دوحی از قبایل مکه ومدینه به نامهای حی بنی تازیان و حی بنی تمیم را نام برد . درقسمتی از این مزار به امامزاده ای اشاره می نماید که درحال حاضر اثری از آن مشهود نمی باشد

« از یک طرف او امامزاده معصوم ابوجعفر محمد بن عبید است و سادات و بزرگانی که در آن آسوده اند مولانای اعظم حاجی نظام الدین اسحق الحموی و مولانای اعظم سعید مولانا محی الدین خطیب و پسرش مولانا شمس الدین محمد » دریک طرف دیگر مزار غازیان و طرف دیگر دارالقرآن مشهور به عفیف الدین می باشد زیرا به دلیل دفن استاد قرآن (استاد سید رکن الدین قاضی ) محمد بن یعقوب پسرش مولانا عفیف الدین بدین نام اشتهار یافته است . همچنین بزرگانی دیگر منجمله حاجی محمود تجره ، حافظ عمادالدین پسرش و شیخ سعید محمدبن احمدبن ابی بکر بصری و شیخ جنید توران پشتی نیز در این مزار مدفونند درقسمتی دیگر از این مزار به مزار خط سبز معروف می باشد که البته مولف جامع مفیدی محل دفن آن را د رمزار غازیان ذکر نموده است به هرحال چون این دو مزار درکنار یکدیگر قرار داشتند به شرح مزار خط سبز می پردازیم . زمانی که مبارزالدین محمد بن مظفر به حفر خندق دردورتادور حصار شهر پرداخته بود « در اثنای حفر خندق قبری ظاهر گردید و شخصی را دیدند که انحصای او درست ودوپاره حریر سبز که خطی سبز برآن نوشته بود دردست و مصحفی حمایل داشت پادشاه ... امر فرمود که دوپارچه حریر از دست میت گرفته برآن خط اطلاع یابند چند اتکه سعی کردند از دست او بیرون نتوانستند آورد .پادشاه حواله آن کار بوقت دیگر کرده به منزل معاودت نمود. شبانگاه درواقعه آن شخص را دید نزد حضرت رسالت پناه صلی الله علیه و آله وسلم ایستاده و زبان به شکایت گشاده ، می گفت که می خواستند خط آزادی مرا بازستانند پادشاه از هیبت این واقعه از خواب درآمد پادشاه امر فرمود تا آن شخص را با آن دو پاره حریر در همان مقام دفن کردند و صومعه ای بربالین او ساختند »

همچنین از مزار شیخ نقی الدین عمر استادان در مزار تازیان نام برده شده است . وی از جمله مشایخ بزرگ زمان اتابکان بوده که سلطان قطب الدین بن عزالدین لنگر مرید وی گردیده بود. ( اهل یزد سه گروه بودند : کرامیه ، قدریه و علی العرشیه ، شیخ سعید از روی بحث با این هر سه در آمد و بر اعتقاد ایشان مشغول شد به دلیل و برهان و همه را ملزم گردانید و درجاده اهل سنت و جماعت آورد ) وی در سال 606 هجری وفات نمود و بسیاری از بزرگان دین نیز درمزار او مدفونند . ازجمله قاضی جلال الدین خیارقی ( که از قضاﺓ و علمای عصر خود بود) و مولانای اعظم سعید قاضی القضاﺓ حمید ابی الخیر تبریزی و مولانا کمال الدین شاه حسین ابرقوهی ، شیخ سعید شیخ احمدک شیخ العلماء،خواجه صواب نیز صفه ای جهت مدفن خود در مزار تازیان و مزار و ساباط محمود شاه غبر را نیز بنا نمود که بعد ها غیاث الدین شول آن را از نو طرح ریزی کرد و مقابل عمارت شیخ امیر معین الدین اشرف قطعه زمینی را وقف کرد ونام آن را مزار صالحین نهاد وبسیاری از صلحا در آنجا مدفونند.

غازیان نیز درلغت به معنای جنگجو واز آن لحاظ به آن مزار غازیان می گویند که در قلعه فهرج گروهی از مسلمین که زخمی شدند به یزد آمده و بعد شهید شدند اجساد آنها در این محل به امامت به خاک سپرده شد.

از جمله بزرگانی که در این مزار مدفونند می توان به مولانا شمس الدین محمد فقیه مازیار

(فضلا ومفتی عصر بود ) ومولانا نورالدین خطیب و شیخ شهاب الدین باغ علاء (استاد حدیث

و قرآن ) ،مولانا شمس الدین جولاه (فقیه ومحدث) اشاره نمود.

مزار فهادان

این مزار در محله فهادان یزد روبروی مدرسه ضیائیه قرار داشته که تا حدود 50سال پیش از آن استفاده می شده است و امروزه به عنوان یک فضای سبز در بافت تاریخی و درکنار مجموعه های بی نظیر بقعه دوازده امام و مدرسه ضیاییه نمایان است . (درحال حاضر مساحت تقریبی محوطه ذکر شده 2500 متر مربع می باشد)

قدمت این مزار را میتوان به دوران حکومت آل کاکویه ( قرن پنجم هجری ) دانست زمانی که این محل به مزار شهرستان معروف بوده است و بسیاری از بزرگان را در خود جای داده است . با توجه به اینکه محله شهرستان و محله فهادان دومحله در مجاورت یکدیگر بودند بعدها دریکدیگر اذعام شده و تنها نام فهادان تا به امروز باقی مانده است . البته درکلیه تواریخ محلی ، حوالی مدرسه ضیائیه ، مسجد چهل محراب و بقعه سید تاج الدین معروف به سید پنهان را به محله شهرستان ذکر کرده است .

مزار شیخ الفقرا پیر خواجه مشهور به پیر مراد :

مولانا فخر الدین پیر خواجه از بزرگان دین و اولاد بنی عباس بود که با بیست واسطه به وی می رسید او در اواخر عمر از مردم کناره گیری وبه انزوا می گذراند و آوازه کراماتش به گوش خاص و عام رسید و بسیاری از سلاطین عصر ومردم مرید وی گردیدند وی از آمدن پادشاهی معین الدین شاهرخ به عراق ده سال قبل خبر داده بود .

مولانا پیر خواجه درسال 814 هجری وفات یافت و درخانقاه مولانای اعظم شهاب الدین محمد منشی که در محله شهرستان به جنب زندان اسکندر واقع بود ، مدفون گردید. والحال خانقاه معدوم از نظر بینندگان محجوب است اما آثارقبر آن بزرگوار ظاهر و هویدا است وپیرمرادمشهور می باشد . برادرش مولانا نظام الدین پیر خواجه نیز که از بزرگان دین به شمار می رفت وبه چهار مذهب مهارت ودرعلم فقه و فنون علوم به مجلس درس می پرداخت بعد از فوتش درکنار برادرش مدفون گردید

مزار قطب الاولیا السلام ابی سعید محمد بن احمد بن مهریزد

از جمله مزارهایی است که در قرن پنجم در قسمتی از محله فهادان نزدیک بقعه دوازده امام کنونی مدفن احمد بن مهریزد بوده است. درتاریخ یزد در آنجا که از آثار شمس الدین محمد تازیکو سخن می رود اشارت مجملی هست که « مسجد چهل محراب را انشاء کرد خانقاه وعمارتی عالی بساخت وچهاردانگ ازقریه هنزا را وقف بر آن مسجد کرد ومصلی وعیدگاه مقابل شیخ الاسلام سعید جمال الاسلام محمد بن احمد بن مهریزد بن انوشیروان است وخانه های آن حدود که هنوز به نام شیخ الاسلامی معروف است « از کبار مشایخ بود وداخل پیران طبقات است وجداعلی او شبی حضرت رسالت را صلی الله علیه و آله درخواب دید و به دست او به اسلام در آمد وترک امارت و ایالت بداد وطریق زهد و ورع گرفت واهل تجرید شد و ملبس به کسوت فقر شد و خدای تعالی او را فرزندان صالح داد وچون شیخ جمال الاسلام متولد شد از کودکی باز اثر ولایت ا ز جبین او پیدا بود ودایم به عبادت مشغول . شبی حضرت رسالت را در خواب دید که گیسوی مبارک بر دست او نهاد و آب دهن در دهن اوکرد. چون بیدار شد یک تار مو در دستش مانده بود از ان پس تمامی قر آن را حفظ شده بود وجمیع علوم او را کشف گشته بود وبا علما و دانشمندان مباحثه می نمود و با امام الحرمین وراغلب اصفهانی ماحثات نمود .

از نسل او بسیار فاضلان دردین محمدی پیدا شدند مثل مولانای اعظم سعید غیاث الدین علی منشی که از فضلا ی عصر بود ومولانا شهاب الدین محمد که سر آ مد زمان خود بودند در انشاء وتواریخ وفقه نیکو ، بنابراین نزد سلاطین بنی مظفر بغایت معرز ومکرم بود ودرسال 784 هجری عمارت مزار مقدس جد بزرگوارش را که در مقابل مصلی کبوتر خان بود ، ساخت چهار صفه عالی و طنبی بزرگ که مدفن شیخ الاسلام است و پنجره های آهنین بر طریق گشوده و نهر آب صواب در میان مدرسه جاری کرده وساباط رفیع منقش بر درگاه ساخته و خان [ کاروانسرای ] ابرقو هیان مشهور را جهت مزار نزدیک آن ساباط ساخت ووقف نمود .

برکتابه درگاه تاریخ نوشته واین عمارت در سال اربع و ثمانین وسبعائه [ 784 هجری ] تمام شد .

و مولانای اعظم معین الدین مجال الاسلام محتسب از فرزندان او بود وشعری نیکو داشت وامور احتساب نیز سالها تعلق به بدو داشت . وفات شیخ الاسلام اعظم سعید در سال ثمانین واربعائه [ 480] بود »

مزار کلیمیان:

این مزار در قسمت جنوبی مزار جوی هرهر با مساحت تقریبی 22هزار متر مربع قرار دارد که با حصارکشی آجری و نصب یک در فلزی ازدیگر بخش های قبرستان قدیمی جوی هرهر متمایز گردیده است.

به گفته خدادا گوهریان مسئول انجمن کلیمیان یزد در حال حاضر تعداد 70 نفر یهودی در یزد مقیم می باشند که این تعداد نسبت به دهه های گذشته کاهش یافته است.

وی اشاره نمود که قبرستان اولیه یهودیان مقیم یزد در محله مریم آباد بوده است (حدودا از بدو ورودشان به یزد تا دوران صفویه) که بعدها نیز با توجه به اقامتشان در محله دروازه شاهی (مسجدجامع کنونی) مزار آنها نیز به جوی هرهر انتقال داده شد. ( گفتنی است در گذشته با وجود 13 کنیسه در محله دروازه شاهی می توان به تعداد زیاد یهودیان در یزد پی برد)

قبرهایی که در این مزار دیده می شود با توجه به قدمتشان ،فاقد سنگ قبر می باشند.(که امروزه قبرها بصورت آجری درست شده است) البته آنچه که در این مزار دارای اهمیت می باشد آرامگاه مقامات دینی خود بنام هاراب (بالاترین مقام دینی یهودی ) و خاخام ( مرتبه سوم از مقام دینی یهودیان)می باشد که در روزهایی خاص از سال ، کلیمیان سراسر ایران به زیارت آن می روند. که با توجه به اهمیت مذهبی آن ،امروزه انجمن کلیمیان یزد محوطه را بازسازی نموده اند.

از جمله اشخاصی که در این آرامگاه دفن می باشند می توان به « هاراو اور شرکاء بن هاراو شموئل » (یکصدوسی وپنجمین فرزند حضرت داوود می باشد که حدود 200سال گذشته در یزد سکنی داشته است) و « خاخام موشه معروف به ملا آقا بابا » (سازنده کنیسه ملاآقابابا در محله دروازه شاهی ) اشاره نمود . همچنین در روبروی آن خرابه های سه آرامگاه دیده می شود که امروزه در حال بازسازی آن می باشند.

گفتنی است این مزار، امروزه نیز کاربری خود را حفظ نموده است و انجمن کلیمیان یزد در حال ساخت عناصر معماری نظیر غسالخانه، مکانی برای استراحت و تجمع و اتاق سرایداری می باشد.

مزار مامانوک

این مزار درمحله اهرستان قرارداشته که بسیاری از عرفا را درخودجای داده است که از جمله می توان به شیخ الاسلام سعید فریدالدین عبدالباقی و شیخ الاسلام اعظم سعید شمس الدین محمد خلوتی اشاره نمود.

شیخ فریدالدین عبدالباقی که اهل کازرون بود از بزرگان دین و سالکان راه حق به شمار می رفت وی مرید شیخ محمد اسفرانی بود (شیخ محمد اسفرانی خرقه از قطب الاولیا و قدره العلما مظهر کلمات الله العلیا شیخ علاء الدوله سمنانی داشت ) وبایک واسطه فرقه به شیخ علاء الدوله می رسد (علاء الدوله سمنانی از بزرگان مشایخ به شمار می رود و تصانیف او دربیان محققان مشهورست ) شیخ فرید الدین صاحب کرامات بسیاری است که مولف تاریخ جدید یزد به چند نمونه ازآن اشاره نموده است « از بزرگان استماع دارم که شیخ فرید الدین را روز عرفه در کازرون دیده اند وروز عید درطواف کعبه یافته اند وبه غایت وجیه بوده و نشان ولایت درجبین او ظاهر بود... نقل است که سلطان ابواسحق بن خواجه شیخ محمدبن خواجه کمال الدین ابوالمعالی جهت خارجی خورده [خراج صادرات و واردات ] براو حوالت کرد محصل پیش شیخ آمد و تشدد می نمود شیخ نزد وی فرستاد که راجع کن ، نشود . چون به شیخ باز گفتند گرم شد وگفت این ظالم را بگیر! سلطان ابوسحق همان روز خسته شد . پیش شیخ فرستادوعذر خواست و گفت فاتحه ای بخوان شیخ فرمود زهری که به جان رسید تریاک چه سود؟ اورا می باید رفت اما فاتحه بخوانم که برایمان برود و فاتحه برخواند . سلطان ابواسحق همان روز وفات کرد و در سال اثنی عشر و ثمانمائه که ابابکر خازن عصیان وزید وخواجه جلال الدین محمود خوارزمی با لشکر امیرزاده اسکندر به محاربه یزد آمد ودربندان متمادی شد اکابر و اهالی درخواست کردندو شیخ را نزد اسکندر فرستادند شیخ متوجه اصفهان شد وچون امیرزاده اسکندر از آمدن شیخ خبردار شد اورا نوازش و تعظیم نمود و به موجب درخواست شیخ احکام بنوشت بو شیخ را روانه یزد گردانید وچون شیخ به شهر آمد ، ابابکر خازن از صلح ابا نمود واز صوابه شیخ تجاوز کرد. چون شیخ خبردار شد سرخ برآمد و گفت سکان را از شهر به درکنید روز دیگر ابابکر خازن به مهمانی رفت و معتمد او فرخشاه عصیان او وزید ودروازه بیرون قلعه بگشود و لشکر بیرون درشهر آمدند و ابابکر و امرای اورا که انهزام یافته بودند بگرفتند وبه قتل آوردند گویند روزی که در انزار ، امیر بزرگ درگذشت شیخ فرمود که امیر بزرگ وفات یافت وچون تاریخ وفات امیر بزرگ معلوم کردند همان روز بود که او گفته بود » وی درسال 813 هجری وفات یافت وبه وصیت خود در سر اهرستان نزدیک مزار مامانوک اورا مدفون ساختند ودرسال 847 هجری خواجه ناصر الدین محمود سمنانی وزیر درسرمزار او عمارتی عالی بنا نمود

از جمله مریدان او شیخ الاسلام الاعظم مولانا شمس الدین محمد خلوتی بود که درسال 849 هجری جوار مزار شیخ فریدالدین در مزار مامانوک دفن گردید و امیر جلال الدین خضر شاه تختگاهی مروح با آجر پخته برآن ساخت و میلی جهت روشنایی بربالین قبر وی بنا نهاد.

مزار ملا اسماعیل

مزار ملا اسماعیل عقدایی در كنار مسجد ملا اسماعیل با مساحت تقریبی 400 متر مربع قرار دارد كه واقع در جنوب میدان خان قرار دارد این مزار در قرن سیزدهم به وجود آمده است و بنیانگذار آن میرزا سلیمان حسنی طباطبایی است. آخوندملا اسماعیل بن عبد الملك(یا حاجی ملک) عقدایی متولد1188 از علمای یزد و از فقهای مشهور قرن13 هجری بودو بنیانگذار مسجد ملااسماعیل در عهد سلطنت فتحعلی شاه قاجار كه در سال 1320 هجری وفات كرد و در این مزار به خاك سپرده شد. در این محل عده‌ای از اعیان و تجار نیز مدفون شده‌اند.

آثار تاریخی این مزار عبارتند از

1_كتبه قلمی به مركب و خط نسخ خوش بر سه ضلع صفه جنوبی كه سوره جمعه است و عبارتی روی آن نوشته شده است بدین شرح:كتبیه محمد حسین الشریف الخواهش یانی بقعه سلیمانی و خادم عالم علوم ربانی حبیب الله الطباطبایی اتمام یافت فی شهد ذی قعده الحرام1253.

2-سنگ قبر ملا اسماعیل كه به خط نستعلیق این اشعار بر روی آن نوشته شده است.

هو الباقی

به عهد آصف دوران سمی حضرت موسی

به انجام آمد این مسجد چه مسجد بانی سینا

اساس رفعتش خوشتر ز طرح طارم خضرا(كذا)

حضیض گنبدش برتر ز اوج گمنبد خضرا

مقرنس سطح زیر مثل ... گردون

مكوكب پایه پستش ازین هفت اختر نورا

از آن خورشید گه در اوج گاهی در حضیض آمد

كهع هم بر ... گردد جبین آسا

بهشتی این بنا و خششتش از مه باشد و از خور

بلی جنت زخشتی و زخشتی زر بود زیبا

ملائك را مطاف و قدسیان را مقصد و معبد

ندانم بیت معمور است این یا مسجد القصی

درینجا با ادب نه پا سر آرزم پیش افكن

كه سربنهاده اینجا ساكنان عالم بالا

به طور از بهر عرض حاجتش حاجت نمی بودی

اگر موسی به هنگام مناجات آمدی اینجا

اگر از وادی ایمن سوی این بقعه می‌آمد

نمی بایست او را زد بر سینه سینا

به بابش اهل علم و اهل دانش را بود مسكن

بود شیخ حرم پرورده را اندر حریمش جا

امین المله و الدین نظام الشرع اسماعیل

كه خودبانی این مسجد یری از همت والا

چون آن علامه مدفون شد در این بیت الشریف گفتم

همانا حجرا اسماعیل اندر كعبه شد پیدا

بود سال وفاتش یكهزار و دو صد سه ده

نخواهد تا ابد از یاد رفت این تام كبری

بخوان بر خاك وی .... حمد....

كه باشد از قبول وی بنای نعمت عظمی

3 - سنگ قبر حاجی ملا عبدا... لاری خلف ملا حاجی محمد(1274).

4 - سنگ قبر آقا علی متوفی در 1276(كه از علما و فقها) به خط نسخ با رقم"حرره محمد رضا"

5 - سنگ قبر میرزا سلیمان حسنی طباطبایی مورخ 1252 و به خط خوش با رقم "حرره حسین الشریف" میرزا سلیمان بانی همین بقعه است.

6 - سنگ قبر حاجی سید احمد ولد آقا میرزا صادق متفی در 1237 كه در حیات بقعه و متصل به كوچه دارد.

مزار ملااسماعیل
مزار ملا اسماعیل	مزار ملا اسماعیل	مزار ملا اسماعیل
مزار ملا اسماعیل	مزار ملا اسماعیل	مزار ملا اسماعیل
مزار ملا اسماعیل	مزار ملا اسماعیل	مزار ملا اسماعیل

مزار نظامیه

مزاری متبرک است که به مقبره نظامیه مشهور می باشد و توسط سید نظام الدین پدر سید رکن الدین درمحله میرچخماق جنب دارالسلخ (دروازه قصابهای امروزی)ساخته شد « درسنه ثلث وثلین و سبعمائه [733هجری] درکوچه « دیگ بندان » طرح مدرسه عالی انداخته و درجنب مسجد به جهت مدفن خود مقبره بساخت و صفه و طنبی نیکو ساخته ...»

و باتوجه به اینکه آل نظام دراین مزار مدفونند به مزار نظامیه نیز اشتهار دارد. این عمارت وچهار صفه وگنبد آن درابتدا خانقاه و گنبد امیر نظام بوده است که بعدها مدفن سید نظام الدین و پدر بزرگوارش امیر علی قوام الدین گردید.

درفضای پشت گنبد نیز سادات عظام اند، مثل سید قطب الدین که از اولیای زمان خود بود و کرامات بسیار داشت درتاریخ جدید یزد مذکور است که خواجه اوجی درسلک مریدان او قرار داشت .

مولف جامع مفیدی نیز از ذکر آن مزار دردوره صفویه یاد می نماید که مورد احترام خاص مردم بوده است « که در سنه ثلث و ثمانین و الف هجریه [ 1083هجری] رسیده متوطنین بلده طیبه یزد به جهت زیارت مرقد منور آن مرقد منور آن سید ستوده سیر روز نهم شهر ذی حجه الحرام که یوم العرفه است مقرر نموده اند و از میدان میرچخماق تا حوالی مزار منور آذین بسته تجار و اهل محترفه ( کاکین آراسته مردم شهر و بلوکات از ذکور و اناث در آن محل حاضر می شوند و به بیع و شری اشتغال می نمایند ... وچنان به خود شگون ساخته که بعضی از اجناس و امتعه و اشربه را که در آن روز خریداری می نمایند تاسال دیگر همانوقت درمنزل خود نگاه می دارند »

مزارباغ حاجبی
این باغ که درنزدیکی مصلی عتیق قرار داردکه توسط حاجب عزالدین لنگر بن وردانروز (اتابکان یزد) با کوشکی در وسط آن ساخته شد . چون اتابک « یوسف شاه یسودر» در آن باغ کشته شد ،آن باغ کم کم از رونق افتاد. تا در زمان بنی مظفر (شاه حسین بن مظفر برادر شاه یحیی ) آن را آبادکرد بعد از اونیز دخترش ملکه کبری خواند سلطان آنرا در سال 814 هجری وقف اموات نمود .

ومردم هریک قطعه ای زمین برداشتند وخطیره ساختند از جمله مهتر علی شاه فراش ومرتضی اعظم سیدجلال الدین جعفر وغیره .

این مزار در قرن نهم هجری بسیاری از عرفا وبزرگان را درخود جای داده است که از جمله می توان به بابا مجد الدین (از عرفانی بود که بیشتر بردر مسجد پیرحسین دراهرستان می نشست و به ذکر می پرداخت ودر سال 818 هجری وفات یافت) و امیر جنید مجذوب( امیر جنید و برادرش از امراء «برلاس» بودند که بنابرخطائی که برادرامیر جنید انجام داده بود امیر اسکندر حکم داد که او را زنده پوست کنند، امیر جنید حاضر به این کار ابتدا راضی داشت ولی قبل از انجام آن حالش متغیر شده وترک ایالت وولایت نموده و به کوه و بیابان روی آورد . بعداز فوتش شمس الدین محمد میرک فرزند امیر جلال الدین چقماق برجسد او نماز خواند . واورا درکنار قبر بابامجد الدین به خاک سپردند) و ضیاءالدین مجذوب اشاره نمود. بعداز دفن ضیاءالدین مجذوب ، مهتر علیشاه فراش امیر جلال الدین چقماق « پنجره گردایشان بکشید و صومعه بربالین ایشان سازکرد» و دریک طرف دیگر این مزار حظیره ای با چاه آب ، سردابه و آب انبار برای خود ساخت و پدرش فخر الدین مبارکشاه را از کرمان به آنجا آورد ودرآن سردابه دفن نمود. دریک طرف دیگر حظیره ،مقبره مرتضی اعظم سیدقطب الدین حیدر شیرازی (از بزرگان سادات واولیا مستوفی 813 هجری ) دراین مزار مدفونند.

مزار یهودیان